Το εμπορικό λιμάνι είναι ένας υδάτινος σταθμός σε μια παραθαλάσσια ή παρόχθια περιοχή που έχει διαμορφωθεί τεχνητά, σαν χώρος που παρέχονται υπηρεσίες που αξιοποιούν τη λιμενική υποδομή και ανωδομή, με τρόπο ώστε να επιτρέπουν την ασφαλή προσόρμιση και ελλιμένιση των πλοίων προκειμένου να πραγματοποιούνται διαδικασίες φόρτωσης και εκφόρτωσης εμπορευμάτων ή/και επιβίβασης και αποβίβασης ανθρώπων, από και προς τα πλοία.
Λειτουργεί ως κόμβος θαλάσσιων και χερσαίων μεταφορών, ως κρίκος σύνδεσης των χερσαίων και θαλάσσιων μέσων μεταφοράς. Αυτή η λειτουργία του λιμανιού, προέρχεται από την άμεση σύνδεσή του με την πλησιέστερη κατοικημένη περιοχή η οποία ονομάζεται ενδοχώρα.
Ενδοχώρα (hinterland) ενός λιμανιού, είναι η εδαφική περιοχή η οποία βρίσκεται κοντά στο λιμάνι και εξυπηρετείται από αυτό, για τις θαλάσσιες εισαγωγές και εξαγωγές της. Το λιμάνι συνδέεται με την ενδοχώρα με τα δίκτυα χερσαίας μεταφοράς (οδικό, σιδηροδρομικό). Η ενδοχώρα ενός λιμανιού μπορεί να είναι τοπικής, εθνικής ή διεθνούς σημασίας. Η ενδοχώρα είναι τοπικής σημασίας, όταν από τη λειτουργία του λιμανιού, εξυπηρετείται το τοπικό εμπόριο-βιομηχανία. Όταν από το λιμάνι εξυπηρετείται το εθνικό εμπόριο μιας χώρας, τότε η ενδοχώρα είναι εθνικής σημασίας. Διεθνούς σημασίας, είναι η ενδοχώρα ενός λιμανιού από το οποίο εξυπηρετείται το εμπόριο και η βιομηχανία πολλών χωρών.
Μεγάλη σημασία για την ανάπτυξη ενός λιμανιού έχουν επίσης και οι λεγόμενοι θαλάσσιοι δρόμοι, δηλαδή περιοχές και θαλάσσιες οδοί με μεγάλη συχνότητα διέλευσης πλοίων. Οι θαλάσσιοι δρόμοι διαμορφώνονται ανάλογα με τις ανθρώπινες δραστηριότητες (εμπορικές, οικονομικές, πολιτικές κ.α.) και έχουν άμεση σχέση με τη συγκέντρωση οικονομικών πόρων σε διάφορες περιοχές. Επομένως, είναι ευνόητη η σημασία και τα πλεονεκτήματα ενός λιμανιού το οποίο βρίσκεται κατά μήκος των θαλάσσιων δρόμων.
Βασικοί ρόλοι ενός λιμανιού είναι η διακίνηση εμπορευμάτων και επιβατών, η παροχή προστασίας από τα στοιχεία της φύσης , η παροχή υπηρεσιών υποστήριξης πλοίων και η λειτουργία του ως κόμβος συνδυασμένων μεταφορών-σύνδεσης με την ενδοχώρα.
Τα εμπορικά λιμάνια, διακρίνονται σε διάφορες κατηγορίες, α) ανάλογα με το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς και β) ανάλογα με τη λειτουργία τους.
Ανάλογα με το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς, υπάρχουν Δημόσιοι λιμενικοί οργανισμοί, όπου την ιδιοκτησία των λιμένων αυτής της κατηγορίας, διατηρεί ο δημόσιος τομέας μέσω κρατικών μηχανισμών ή μέσω μηχανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης.
Δημόσιοι λιμενικοί οργανισμοί
Οι δημόσιοι λιμενικοί οργανισμοί διακρίνονται σε Δημόσιους Λιμενικούς Οργανισμούς Κρατικής Διοίκησης που διοικούνται από το κράτος και τους φορείς του, ο λιμενικός σχεδιασμός και η λιμενική πολιτική ασκούνται από τις εθνικές κυβερνήσεις των χωρών, ενώ η καθημερινή διαχείριση του λιμανιού, βρίσκεται άμεσα στην ευθύνη της λιμενικής αρχής και του αρμόδιου Υπουργείου (π.χ. Υπουργείο Εμπορικής Ναυτιλίας).
Σε δημόσιους λιμενικούς Οργανισμούς Δημοτικής Διοίκησης, όπου την αρμοδιότητα διοίκησης και διαχειριστικής ευθύνης, έχει ο Δήμος στον οποίο ανήκει το λιμάνι και οι υπάρχοντες θεσμοί τοπικής αυτοδιοίκησης. Τα στελέχη διοίκησης των λιμανιών αυτών, απαρτίζονται από άτομα διορισμένα από το κράτος και τους θεσμούς της τοπικής αυτοδιοίκησης. Τα χαρακτηριστικά οργάνωσης και διοίκησης, είναι παρόμοια με αυτά των κρατικών λιμένων.
Και τέλος οι σε Αυτόνομους Λιμενικούς |Οργανισμούς. Στην περίπτωση αυτή, το λιμάνι ανήκει μεν ιδιοκτησιακά στο κράτος, αλλά έχει τα χαρακτηριστικά μιας ιδιωτικής επιχείρησης. Συνήθως, γίνεται παραχώρηση των αρμοδιοτήτων και των εξουσιών του κράτους, σε έναν δημόσιο ή/και ιδιωτικό οργανισμό. Τα λιμάνια με αυτόνομο καθεστώς, είναι υπόλογα στο δημόσιο, ελέγχονται από το κράτος αλλά είναι νομικά ανεξάρτητα από τις εθνικές κυβερνήσεις και διατηρούν μια σχετική αυτονομία στις χρηματοοικονομικές και επενδυτικές επιλογές τους. Ο βαθμός αυτονομίας και η εκχώρηση αρμοδιοτήτων ποικίλλει σημαντικά ανά περίπτωση.
Ιδιωτικοί λιμενικοί οργανισμοί
Στην περίπτωση των ιδιωτικών λιμενικών οργανισμών, η ιδιοκτησία, διοίκηση και διαχείριση του λιμανιού, ανήκει στον ιδιωτικό τομέα. Αποτελούν νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου και η λειτουργία τους πραγματοποιείται με καθαρά ιδιωτικοοικονομικά κριτήρια και με σκοπό το κέρδος. Το κράτος δεν είναι τελείως αμέτοχο, ασκεί έμμεσα έλεγχο στις εταιρείες διαχείρισης των λιμανιών και εφαρμόζει πολιτικές που μπορούν να εγγυηθούν τα συμφέροντά του στα πλαίσια της λειτουργίας των εν λόγω λιμανιών. Στην Ευρώπη αλλά και γενικότερα, τα καθαρά ιδιωτικά λιμάνια είναι ολιγάριθμα. Παραδείγματα τέτοιων λιμανιών αποτελούν το Λίβερπουλ και το Μάντσεστερ στη Μεγάλη Βρετανία. Γενικότερα οι μορφές με τις οποίες συναντάται η ιδιωτική διοίκηση και διαχείριση των λιμένων, είναι τα Λιμάνια Ανώνυμες Εταιρείες (π.χ. Μπρούκλιν), τα λιμάνια που ανήκουν σε εταιρείες που ελέγχουν και εκμεταλλεύονται μια διώρυγα (π.χ. Μάντσεστερ), τα λιμάνια που ανήκουν σε σιδηροδρομικές εταιρείες (π.χ. Πορτ Ντάρβιν – Αυστραλία) και τα λιμάνια των οποίων έχουν παραχωρηθεί τμήματα, σε εμπορικές εταιρείες ή βιομηχανίες, με πολυετείς συμβάσεις, έτσι ώστε να θεωρούνται ιδιωτικά, διότι οι εταιρείες αυτές κατέχουν και τη διοίκηση και τη διαχείριση αλλά και την εκμετάλλευσή τους, καθώς χρησιμοποιούν τα λιμάνια για την κάλυψη των δικών τους αναγκών.
Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται σε διεθνές επίπεδο, μια τάση ιδιωτικοποίησης των λιμενικών τερματικών σταθμών. Οι κύριοι λόγοι των ιδιωτικοποιήσεων των λιμανιών έχουν να κάνουν με βελτιώσεις στη διοίκηση και στη λειτουργία του λιμανιού, με τρόπο που να ανταποκρίνεται καλύτερα στις ανάγκες των χρηστών, τον εκσυγχρονισμό των λιμενικών υπηρεσιών, την προσέλκυση κεφαλαίων για νέες επενδύσεις σε λιμενική ανωδομή, με βελτιώσεις στη σύνδεση του λιμανιού με τη ενδοχώρα και τα χερσαία μέσα μεταφοράς – αναβάθμιση του ρόλου του λιμανιού ως κόμβος συνδυασμένων μεταφορών, με τη μείωση των δημοσίων δαπανών και τη μείωση των καθυστερήσεων παραμονής των πλοίων στα λιμάνια, με αποτέλεσμα τη μείωση του λιμενικού κόστους και την αύξηση της εξαγωγικής ανταγωνιστικότητας και των λιμενικών εσόδων.
